مفهوم آیه تطهیر«إِنَّما یریدُ اللّهُ لِیذهِبَ عَنکمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ و یطَهِّرَکم تَطهِیرًا». بخش دوم آیه ۳۳ احزاب به « آیه تطهیر » شهرت یافته است. [۲]
تتمة المراجعات، ص۷.
۱ - ادات حصر و تاکید در آیهاین آیه با «إِنَّما» که به تصریح لغویان، برای حصر است، آغاز شده و انحصار اراده الهی به آنان را بیان می‌کند. تقدیم جار و مجرور (عنکم) بر مفعولٌ‌به (الرجس) و نیز اعراب نصب (أهل‌البیت) که مفید اختصاص است، بر این تأکید می‌افزاید. تعبیر «یطهِّرکم» در پی «لِیذهِبَ عَنکم‌الرِّجسَ» تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی‌ها است و «تَطهِیرًا» که مفعول مطلق است نیز تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می‌رود. «الرِجسَ» که با الف و لام جنس است، هرگونه پلیدی فکری و عملی اعمّ از شرک ، کفر ، نفاق و جهل و گناه را در بر می‌گیرد. ۲ - اختلافات کلامیاین آیه، از جمله آیاتی است که مجادله‌های کلامی فراوانی را به همراه داشته است؛ زیرا شیعه با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول ، بر امامت و عصمت اهل‌بیت (علیهم السلام) و نیز اختصاص اهل‌بیت به خمسه طیبه استدلال کرده؛ [۴]
الشیخ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۵۹.
درحالی‌که بسیاری از اهل‌سنّت چنین برداشتی را نپذیرفته و با استفاده از قبل و بعد آیه که درباره همسران پیامبر است، همسران را نیز از «أَهلَ‌البَیتِ» به شمار آورده‌اند. برای تبیین و تفسیر آیه، در ابتدا باید معنای اراده الهی (یریدُ‌اللّهُ...) مشخّص و در مرحله بعد، مقصود از«أَهلَ‌البَیتِ» روشن شود.۳ - شایستگی ذاتی اهلبیتاراده الهی، یا تکوینی است، یعنی در پی آن، متعلّق اراده الزاماً محقّق می‌شود، مانند اینکه خداوند اراده کرد آتش بر ابراهیم (علیه السلام) سرد و بی‌ضرر شود، و این اراده بی‌درنگ محقّق شد: «إِذَا أَرَادَ شَیئًا أَن یقولَ لهُ کن فَیکون» یا تشریعی است؛ یعنی اراده، با وقوع مقصود ملازم نیست؛ مانند اراده و خواست خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات که ممکن است در موارد فراوانی محقّق نشود. اراده در این آیه، تکوینی است، نه تشریعی؛ یعنی خداوند اراده کرده که اهل‌بیت پیامبر از هرگونه پلیدی دور باشند و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است و در پی این اراده، دوری از آلودگی‌ها و صفت طهارت برای آنان تحقّق یافته است؛ زیرا اراده تشریعی خداوند مبنی بر دور بودن از پلیدی‌ها و پاکیزگی انسان‌ها با انجام تکالیف، به اهل‌بیت پیامبر اختصاص ندارد؛ بلکه خداوند اراده کرده است همه انسان‌ها از پلیدی‌ها برحذر و به طهارت و پاکیزگی متّصف باشند؛ چنان‌که در دستور به غسل و وضو می‌فرماید: خداوند به این وسیله می‌خواهد شما مسلمانان را پاک کند: «مَا یریدُ اللّهُ لِیجعلَ عَلیکم مِن حَرج و لکن یریدُ لِیطهِّرَکم...». ۴ - قدرت و اختیار در انجام گناهقرینه دیگری که اراده تکوینی در این آیه را نشان می‌دهد، این است که به استناد روایات فراوانی که در شأن نزول خواهد آمد، این آیه در منقبت و ستایش اهل‌بیت است و اگر اراده، صرفاً تشریعی باشد، دیگر منقبتی نخواهد بود؛ زیرا این اراده، برای همه وجود دارد؛ [۱۰]
الشیخ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۶۰.
البتّه اراده تکوینی، با جبر ملازم نیست؛ زیرا اراده تکوینی خدا بر آن‌چه در عالم تحقّق یافته است و می‌یابد، تعلّق می‌گیرد؛ چه از مسیر انتخاب فاعل مختار و چه از طریق فاعل‌های جبری و طبیعی باشد و اهل‌بیت(علیهم السلام) به دلیل شایستگی ذاتی و اکتسابی، در عین قدرت و اختیار برای گناه کردن، به اختیار خودشان گناه نمی‌کنند.۵ - سه نظریه۵.۱ - نظر اولدر اینکه اهل‌بیت چه کسانی هستند سه رأی وجود دارد: در نقل از عکرمه ، وی با استناد به آیات قبل و بعد این آیه می‌گوید مقصود از اهل‌بیت فقط همسران پیامبر است؛ [۱۲]
الشیخ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۵۹.
ولی گویا این رأی غیر قابل استفاده باشد؛ زیرا همه ضمایر در جمله‌های قبل و بعد آیه، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت. افزون بر این، این نظر فقط از عکرمه نقل شده که از خوارج و منحرفان در دین به شمار می‌آید.۵.۲ - نظر دومدر میان اهل‌سنّت شهرت دارد که اهل‌بیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر(صلی الله علیه وآله)، علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) نیز می‌شود. آنان برای اثبات نظر خود، به سیاق آیات، استدلال کرده‌اند؛ زیرا آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن، به همسران پیامبر(صلی الله علیه وآله) مربوط است؛ در عین حال، ضمیر «عنکم» نشان می‌دهد که تعدادی از مردان نیز در اهل‌بیت داخلند. در پاسخ به این استدلال گفته‌اند: با توجّه به اینکه انطباق ترتیب نزول با ترتیب کنونی قرآن محرز نیست، واقع شدن یک آیه به دنبال آیه قبل، موجب انعقاد سیاق نمی‌شود؛ افزون بر اینکه تأمّل در آیه نشان می‌دهد که سیاق آیه تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنّث مخاطب که در مجموع ۲۲ ضمیر است به جمع مذکر مخاطب، نشان دهنده تغییر سیاق است؛ گذشته از اینکه آیه تطهیر، شأن نزولی مستقل از آیات مربوط به همسران حضرت دارد؛ هم‌چنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر، سیاقی همراه با عتاب است و هیچ‌گونه ستایشی در آن نیست؛ در حالی که سیاق آیه تطهیر، سیاق تمجید است. [۱۵]
الشیخ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۷ و ۸، ص۵۶۰.
۵.۳ - نظر سومدیدگاه شیعه این است که مقصود از اهل‌بیت(علیهم السلام)؛ پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) هستند و همسران پیامبر(صلی الله علیه وآله) به هیچ وجه در آن داخل نیستند؛ زیرا چنان‌که گفته شد، از آیه، عصمت و مصونیت تکوینی اهل‌بیت از گناه استفاده می‌شود که به اعتقاد شیعه، خمسه طیبه چنین هستند؛ ولی کسی درباره همسران پیامبر، چنین ادّعایی نکرده است؛ البتّه مهم‌ترین دلیل این نظر، روایات فراوان نقل شده از طریق شیعه و سنّی است که اهل‌بیت به خمسه طیبه تفسیر شده است. ۵.۳.۱ - مستندات و تاییدات نظر سومحسکانی از عالمان اهل‌سنّت، در شواهد التنزیل، پانزده تن از صحابه را نام می‌برد که این حدیث را نقل کرده‌اند. این صحابه عبارتند از: علی(علیه السلام)، فاطمه(علیها السلام)، حسن بن علی، انس بن مالک ، براء بن عازب انصاری، جابر بن عبدالله انصاری ، سعد بن ابی وقّاص، سعد بن مالک، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر طیار، عایشه ، ام سلمه، عمر بن ابی سلمه، واثلة بن اسقع و ابی الحمراء. در منابع اهل‌سنّت مانند صحیح مسلم، [۱۷]
صحیح مسلم، ج۸، ص۲۷۶ و ۲۷۷.
صحیح ترمذی، [۱۸]
سنن ترمذی، کتاب التفسیر، ج۶، ص۲۸۹.
مسند احمد بن حنبل، [۱۹]
احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۵۴۴.
المستدرک علی الصحیحین، [۲۰]
المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۵۱.
تفسیر طبری، [۲۱]
ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۲، ص۹.
و تفسیر الدّرالمنثور سیوطی نیز این روایات نقل شده است. این روایات به قدری فراوان است که برخی پژوهشگران، آن را متواتر می‌دانند. در شرح احقاق الحق، بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل‌سنّت گردآوری شده و منابع شیعه در این زمینه، از هزار هم می‌گذرد. [۲۴]
احقاق الحق، ج۲، ص۵۰۲.
حسکانی در شواهدالتنزیل، بیش از صد و سی حدیث در این زمینه نقل کرده است. در مضمون بسیاری از این احادیث آمده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله)؛ علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) را زیر کسا(پوششی) قرار داد و آیه تطهیر نازل شد؛ [۲۶]
صحیح مسلم، ج۸، ص۲۷۶.
[۲۷]
ابوجعفر محمد بن جریر، جامع‌البیان، ج۲۲، ص۱۲.
البتّه در برخی از این احادیث آمده است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) پس از نزول آیه، آنان را جمع کرد و بر آنان کسایی قرار داد و فرمود: اللّهم هؤلاء اهل‌بیتی. این روایات، به حدیث کسا شهرت یافته‌اند. [۲۸]
سنن ترمذی، کتاب التفسیر، ج۶، ص۲۸۹؛
[۲۹]
الشیخ طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹.
از جمله این روایات، روایاتی است که از امّ سلمه و عایشه نقل شده که بر اساس آن‌ها، وقتی از پیامبر(صلی الله علیه وآله) می‌پرسند: آیا ما نیز جزو اهل‌بیت هستیم؟ حضرت آنان را مشمول آیه نمی‌داند. [۳۰]
مسند احمد، ج۷، ص۵۶.
[۳۱]
الشیخ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۸، ص۵۵۹.
[۳۲]
المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۵۱.
تعداد دیگری از این احادیث بیان می‌دارد که پس از نزول آیه، پیامبر(صلی الله علیه وآله) مدّت شش ماه هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه فاطمه(علیها السلام) می‌گذشت، صدا می‌زد: الصلوة یا اهل‌البیت انّما یریداللّه لیذهب عنکم الرّجس اهل‌البیت و یطهّرکم تطهیراً. این مدّت، شش و هفت ماه، [۳۳]
ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲۲، ص۹ و ۱۰.
هشت ماه نُه ماه و حتّی هفده ماه نیز نقل شده است. در پاسخ این پرسش که چگونه در اثنای وظایف زنان پیامبر(صلی الله علیه وآله) مطلبی گفته شده که شامل زنان پیامبر نمی‌شود، طبرسی گفته که این گونه سخن گفتن، در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن به آیات فراوان بر می‌خوریم که در کنار هم قرار دارند؛ ولی از موضوعات گوناگونی سخن می‌گویند. [۳۹]
الشیخ طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۰.
علاّمه طباطبایی هم گفته است: ما هیچ دلیلی نداریم که جمله «إنّما یریدُاللّه» همراه این آیات نازل شده؛ بلکه از روایات استفاده می‌شود که این بخش جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است؛ حتّی در یک روایت هم نیامده که این آیه، در ضمن آیات زنان پیامبر نازل شده است.۶ - منابع(۱) احقاق الحق؛ (۲) ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم؛ (۳) آیت الله ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه؛ (۴) ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ (۵) سیوطی، الدرّالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ (۶) سبیل النّجاة فی تتمة المراجعات؛ (۷) سنن ترمذی؛ (۸) حاکم حسکانی، شواهد التنزیل؛ (۹) صحیح مسلم؛ (۱۰) ابن سعد، الطبقات الکبری؛ (۱۱) الشیخ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ (۱۲) مسند احمد بن‌حنبل؛ (۱۳) المستدرک علی الصحیحین؛ (۱۴) علامه محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آیه تطهیر». |